برخی از انجمن‌های علمی، فرهنگستان‌ها و ناشران معتبر از جمله نهادهایی هستند که با ارزیابی و رتبه‌بندی آثار منتشر شده جایزه‌هایی به آثار برتر اعطا می‌کنند. معیارهای ارزیابی آن‌ها نیز متعدد و متنوع است و بر اساس این معیارها انواع جایزه‌ها تعریف می‌شود. مثلاً امرالد (Emerald) - که با انتشار 280 مجله در حوزه‌های‌ مدیریت، بازرگانی،‌ علوم‌تربیتی و علوم هم‌جوار نظیر کتابداری و اطلاع‌رسانی یکی از ناشران معروف بین‌المللی است - هر ساله به ارزیابی آثاری می‌پردازد که در همان سال منتشر کرده است. این ارزیابی در 14 بخش انجام می‌شود و به تفکیک مجله آثار برتر در هر یک معرفی می‌شوند. مروری بر این 14 دسته می‌تواند برای نویسندگان و پژوهشگران الهام بخش باشد تا بتوانند وجوه اثربخش آثار خود را بشناسند. چهارده گروه اصلی جوایز در سایت امرالد عبارتند از:

1.        مقاله‌های ممتاز (Outstanding Papers): سردبیر و هیئت تحریریه هر یک از مجله‌ها در پایان هر سال یکی از مقاله‌های منتشر شده در همان مجله و در همان سال را به عنوان مقاله ممتاز انتخاب می‌کنند. اثری که در تولید دانش جدید مشارکتی برجسته و ویژه داشته است، یافته‌های آن می‌تواند گره‌ای از گره‌های موجود در آن حوزه موضوعی بگشاید و راهکارهای نوین و سودمند در اختیار خوانندگان قرار دهد. در کنار یک مقاله ممتاز سه مقاله شایسته تقدیر (Highly Commended) نیز انتخاب می‌شوند. این سه مقاله نیز جزء مقاله‌هایی هستند که از نظر سردبیر و هیئت تحریریه نسبت به سایر آثار آن سال از امتیاز یا امتیازهای ویژه‌ای برخوردارند.

2.        مقاله‌های با بهترین نتایج کاربردی (Papers with Best Practical Implications): آثاری که به نتایج ملموس و کاربردی ختم می‌شوند و راهکارهای عملی سودمند در اختیار خوانندگان قرار می‌دهند. این مقاله‌ها رویکردی مسئله‌مدار دارند و به موضوع‌های واقعی می‌پردازند و در نهایت به نتیجه‌ای کاربردی ختم می‌شوند.

3.        داوران ممتاز (Outstanding Reviewers): با توجه به اهمیت داوری در فرایند پذیرش و انتشار مقاله‌های علمی جایزه‌ای ویژه نیز برای داورانی پیش‌بینی شده که در کار داوری دقیق، منصف، کارآزموده و متعهدند. به این ترتیب سردبیر و هیئت تحریریه هر مجله داور برتر و برگزیده خود را در هر سال معرفی معرفی می‌کند، تا شیوه و روش عالمانه و منصفانه او برای سایر داوران آموزنده و الهام‌بخش باشد.

4.        سردبیران پیشتاز (Leading Editors): سردبیرانی که مجدانه در بهبود کیفیت و کارآیی مجله خود کوشا هستند. آنان در تلاش مستمر خود همزمان به منافع نویسندگان و خوانندگان آثار می‌اندیشند و در جستجوی راهکارهای تازه برای رشد و پویایی مجله خود هستند. سردبیران پیشتاز معمولاً نوآور و خلاقند و در ایجاد شبکه‌ای علمی متشکل از مجله‌های هم‌سو و هم‌جهت میکوشند.

5.        خدمات ممتاز (Outstanding Services): مجله‌هایی که بتوانند در توسعه دانش و ترویج علم در حوزه موضوعی خود مشارکتی جدی داشته باشند، امکان دریافت این جایزه را خواهند داشت. دستاورد این مجله‌ها ایجاد پیوندهای تازه میان یافته‌های پژوهشی و مسائل جاری و واقعی است.

6.        ویژه‌نامه ممتاز (Outstanding Special Issue): معمولاً مجله‌های تخصصی در هر سال یک یا دو شماره را به موضوعی خاص اختصاص می‌دهند و با دعوت از سردبیر و نویسندگان مهمان تلاش می‌کنند مجموعه‌ای منسجم و با کیفیت را درباره موضوع مورد نظر گردآورند. چنانچه در انتخاب موضوع، گزینش نویسندگان شایسته و سردبیر متخصص دقت کافی صورت گیرد و همه آنان با جدیت در تولید ویژه‌نامه مشارکت کنند، معمولاً محصول این همکاری آثاری ماندگار خواهد بود که می‌تواند سال‌ها مورد استفاده محققان آن حوزه قرار گیرد.

7.        جایزه ویژه اسلیب- امرالد (ASLIB-Emerald Award): این جایزه نمونه موفقی از همکاری ناشران با انجمن‌های علمی است. در این همکاری امرالد ناشر معتبری است که با انتخاب حوزه‌های موضوعی مشخص به نشر تخصصی می‌پردازد و اسلیب (Association for Information Management) انجمنی است که در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی از جایگاهی بین‌المللی برخوردار است. این جایزه به آثاری تعلق می‌گیرد که نقشی ویژه در تولید و اشاعه دانش تخصصی در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی دارند.

8.        جایزه شرکاء انتشاراتی امرالد (Emerald Partnership Award – Publishing Partner): سازمان‌ها و نهادهای تخصصی و حرفه‌ای که در زمینه تولید، نشر و کاربرد اطلاعات علمی و کاربردی با امرالد همکاری دارند،‌ امکان دریافت این جایزه را خواهند داشت. این همکاری می‌تواند به شکل‌های گوناگون تعریف و اجرا شود. مثلاً ایجاد و بهسازی وب سایت‌های کاربردی، طراحی و توسعه پایگاه‌های اطلاعاتی تخصصی و یا تاسیس مجله‌های علمی جدید از جمله زمینه‌های این همکاری است. مثلاً در سال 2011 انجمن علوم و صنایع هوایی اروپا که همکاری موثری با این ناشر در زمینه انتشار مجله‌ای جدید در سال 2010 داشته، به عنوان برنده این جایزه اعلام شده است.

9.        جایزه کاربران و شرکاء امرالد (Emerald Partnership Award – Licensing Partner): نهادها و سازمان‌هایی که از مشتریان امرالد محسوب می‌شوند و نقشی ویژه در فراهم‌آوری امکان دسترسی کاربران به منابع منتشر شده توسط امرالد ایفا کنند، مشمول دریافت این جایزه هستند. مثلاً انجمن‌ها یا کتابخانه‌هایی که در اشاعه اطلاعات علمی موفقند در این دسته قرار می‌گیرند. در سال 2011 برنده جایزه امرالد در این بخش انجمن بین‌المللی «موسسه‌ مهندسی و فناوری» (The Institution of Engineering and Technology) است.

10.     پدیدآورندگان برتر (Outstanding Author Contribution): نویسندگان که طی چند سال توانسته‌اند آثار برجسته‌ای در قالب کتاب یا مقاله منتشر کنند و بازخوردهای مثبتی درباره این آثار از طرف جامعه خوانندگان و داوران به دست ناشر رسیده باشند، شایسته دریافت این جایزه هستند.

11.     جایزه اثربخشی اجتماعی (Social Impact Award): این جایزه که از سال 2010 به فهرست جوایز امرالد افزوده شده است، به آثاری تعلق می‌گیرد که تاثیری ملموس و مشهود در زندگی واقعی داشته باشند. آثاری که بتوانند پلی میان نظر و عمل برقرار سازند. (یادداشت مستقلی در این زمینه با عنوان «کاربردپذیری یافته‌های پژوهشی: پلی میان نظر و عمل» قبلاً منتشر شده که به تبیین این موضوع می‌پردازد).

12.     جایزه مجله‌های تازه‌بنیاد برتر (Best New Journal Award): مجله‌هایی که بیش از سه سال از تاسیس آن‌ها نگذشته و در این مدت کوتاه توانسته‌اند با انتشار آثار پژوهشی ارزشمند تاثیر مثبتی در شروع کار خود ایجاد کنند، برای دریافت این جایزه واجد شرایط هستند. هدف از این جایزه تشویق مجله‌های نوبنیاد است تا در عرصه رقابت با مجله‌های معروف و قدیمی در حاشیه قرار نگیرند.

13.     اثربخشی پژوهش (Impact of Research): آثاری که حداقل پنج سال از انتشارشان می‌گذرد و در این مدت در کانون توجه محققان قرار داشته‌اند آثار هسته (Seminal Works) محسوب می‌شوند و می‌توانند نامزد دریافت این جایزه باشند. تاثیر این مقاله‌ها یا کتاب‌های هسته باید در حداقل یکی از حوزه‌های هفتگانه زیر مشهود باشد: تولید دانش جدید، کاربردپذیری دانش، آموزش و یادگیری، تدوین خط‌مشی‌ها، جامعه، محیط زیست، و اقتصاد.

14.     آثار پراستناد (Citations of Excellence): فرایند انتخاب آثار برای اعطا این جایزه در دو مرحله صورت می‌گیرد. ابتدا با کمک یکی از نرم‌افزارهای تحلیل استنادی (Citations Analysis) تعداد استنادها به آثاری که سه سال از تاریخ انتشارشان می‌گذرد بررسی می شود. به این ترتیب عنوان‌هایی که بیشترین استنادها را در هر حوزه موضوعی به خود اختصاص داده‌اند مشخص می‌شود. سپس فهرست آن‌ها در اختیار هیئتی از داوران متخصص در این حوزه‌ها قرار می‌گیرد. در نهایت هیئت داوران ۵۰ اثر برتر را در این فهرست انتخاب می‌کنند. بر این اساس، فرایند گزینش در این مقوله مبتنی بر معیارهای کمی و کیفی است. بخش کمی آن به کمک نرم‌افزارهای استنادی و بر اساس تعداد استناد ارزیابی می‌شود و بخش کیفی آن مبتنی بر ارزیابی داوران متخصص است.

در مجموع تنوع این مقوله‌ها نشان می‌دهد که ناشران مبتکر و خلاق می‌توانند عرصه‌های تازه‌ای در زمینه ارزیابی و رتبه‌بندی منابع علمی ایجاد کنند و به این ترتیب نقش موثری در بهبود کیفیت اطلاعات منتشر شده بر عهده گیرند. زیرا ارزیابی و رتبه‌بندی منابع علمی ابزاری است برای راهنمایی خوانندگان به مطالب مفید و تشویق نویسندگان به ارتقاء بهبود کیفیت آثارشان. به این ترتیب تعاملی سازنده در مثلث نویسنده، ناشر و خواننده ایجاد می‌شود و امکانی برای ارائه بازخوردهای سودمند فراهم خواهد شد. شاید ناشران و نشریه‌های علمی ما نیز بتوانند گام‌های تازه‌ای در این عرصه بردارند. مثلاً هر یک از نشریه‌ها می‌توانند با معرفی مقاله‌های ممتاز، مقاله‌های پراستناد، نویسندگان و داوران برتر در هر سال از تلاش کسانی که سهم بیشتری در تولید و اشاعه دانش در هر حوزه دارند تقدیر کنند. البته بدیهی است که این رتبه‌بندی‌ها فقط زمانی مفیدند که مبتنی بر معیارهای منطقی و مشخصی باشند و از هرگونه سوگیری در اعطا این جایزه‌ها پرهیز شود. نظر شما در این زمینه چیست؟

منصوریان، یزدان. «از ابتکارهای ناشران در انتخاب آثار برتر». پایگاه تحلیلی خبری لیزنا. سخن هفته شماره 82.  22 خرداد 1391.