گروه مطالعاتی «تعامل اطلاعات الکترونیکی[۱]» یکی از گروه‌های پژوهشی دانشکدهء علم اطلاعات و آرشیو در دانشگاه بریتیش کلمبیا[۲] است. استادان و دانشجویان عضو این گروه در زمینه‌هایی نظیر رسانه‌های الکترونیکی، سازماندهی دانش، بازیابی اطلاعات و تعامل انسان و رایانه تحقیق می‌کنند. بر اساس آنچه در وبسایت رسمی این گروه آمده است، آنان تلاش می‌کنند در مطالعات خود دریابند که گروه‌های مختلف کاربران چگونه در منابع متنوع اطلاعات الکترونیکی جستجو می‌کنند، اطلاعات مورد نیازشان را می‌یابند، از آن بهره می‌گیرند و یافته‌های خود را با دیگران به اشتراک می‌گذارند. علاوه بر این آنان  به بررسی تفاوت‌هایی می‌پردازند که رفتارهای اطلاع‌جویی در محیط دیجیتال با اطلاع‌جویی در محیط سنتی دارد.

البته تحقیقات آنان به پاسخ به این پرسش‌ها محدود نمی‌شود. زیرا آنان یافته‌های خود را در اختیار طراحان نظام‌های ذخیره و بازیابی قرار می‌دهند، تا بر اساس آن نظام‌های بازیابی به گونه‌ای طراحی شوند که زمینه‌ساز استفاده بهینه از منابع و رشد خلاقیت باشند. همچنین، توجه به فرصت‌هایی که محیط دینامیک، تعاملی و اشتراکی دیجیتال در اختیار کاربران قرار می‌دهد از دیگر محورهای تحقیقات آنان است. نگاهی به مطالعات این گروه – مثل گروه‌های مشابه در سایر دانشگاه‌ها – نشان می‌دهد که آنان در انتخاب موضوع تحقیق خود بر وجهی خاص - و گاه به ظاهر محدود - تاکید می‌کنند. اما با بررسی همه جانبه و با تحلیل‌های مفصل به یافته‌های ارزشمندی می‌رسند. مثلاً در مبحث جستجو و بازیابی اطلاعات بجای کلیات موضوع به بررسی وجهی خاص از جستجو می‌پردازند، یا از منظری تازه به آن می‌نگرند.

به عنوان نمونه، این گروه پژوهشی با همکاری استادان چند دانشگاه از کشورهای مختلف، قرار است در ۳۰ آگوست ۲۰۱۴ (۸ شهریور ۱۳۹۳) کارگاهی برگزار کند که در آن از منظری نوین و بین‌رشته‌ای به بررسی فرایند جستجوی اطلاعات بپردازند. عنوان این کارگاه «جستجو به مثابهء یادگیری[۳]» است و ۱۰ محور موضوعی برای انتخاب شده است. قرار است برای هر یک از این محورها مقاله‌هایی ارائه و منتشر شود:

۱.رسیدن به فهمی دوباره از فرایند جستجو به عنوان مسیری برای یادگیری

۲.کی و چگونه در فرایند جستجو یادگیری رخ می‌دهد؟

۳.پیوند میان یادگیری و بافت‌های مرتبط با اهداف جستجوگران

۴.ویژگی‌ها و کارکردهایی که یادگیری را در فرایند جستجو ارتقاء می‌بخشند

۵.طراحی رابط‌های کاربر برای ارتقاء سطح یادگیری کاربران این محصولات

۶.کاربرد یافته‌های پژوهشی در طراحی رابط کاربر برای گروه‌هایی نظیر کودکان، کاربران کم سواد و غیره

۷.بررسی نقش ویژگی‌های احساسی و عاطفی کاربران در فرایند جستجو

۸.بررسی روشهای سنجش و ارزیابی عملکرد یادگیری در مسیر جستجو

۹.شناسایی شاخص‌هایی برای سنجشو ارزیابی یادگیری در خلال جستجو

۱۰.بازنمایی تعامل و بهینه‌سازی بروندادهای یادگیری

به نظرم برگزاری این کارگاه و نشست‌های مشابه برای ما به عنوان اهالی این رشته حداقل از سه جهت اهمیت دارد. نخست آنکه نیم نگاهی به محورهای این بحث نشان می‌دهد که نگرش متخصصان علم اطلاعات و دانش‌شناسی دربارهء کارکردهای نظام‌های ذخیره و بازیابی اطلاعات بسیار متفاوت با گذشته است. زیرا در گذشته‌ای نه چندان دور قابلیت و توان یک نظام بازیابی را با معیارهایی نظیر «جامعیت[۴]» و «مانعیت[۵]» می‌سنجیدیم. اما امروز می‌دانیم که این شاخص‌ها -که فارغ از بافت و محیط واقعی عمل می‌کنند- تصویری ناقص و مصنوعی از آنچه در عمل رخ می‌دهد در اختیار ما قرار می‌دهند. چه بسا سیستمی با عملکرد فنی بسیار خوب، برای گروه خاصی از کاربران در عمل کارآیی چندانی نداشته باشد. این در حالی است که داور اصلی برای ارزیابی کیفیت هر محصول مصرف‌کنندگان آن هستند. بر همین اساس، در نظام‌های بازیابی اطلاعات نیز آنچه اهمیت دارد، این است که کاربر نهایی چه بهره‌ای از محصول ما خواهد برد. به سخنی دیگر،  نگاه کل‌نگر و بافت‌مداری[۶] که امروز در تحقیقات این رشته مطرح می‌شود، یادآور این واقعیت است که باید دید کاربران در شرایط طبیعی و زندگی روزمره چه تعاملی با نظام‌های طراحی شده دارند. قبلاً در دو مقاله با عنوان «کتابخانه‌های واقعی،کاربران واقعی ومسئله‌های واقعی» و «تحلیل بافت درتعامل انسان و اطلاعات» به این موضوع با جزئیات بیشتر اشاره کرده‌ام.

دومین نکتهء مهم در این زمینه بازتاب گستردگی مباحث تخصصی در رشتهء علم اطلاعات و دانش‌شناسی است. تصور کنید فقط فرایند جستجو که خود بخشی از رفتار اطلاع‌جویی[۷] است و آن نیز زیرمجموعه‌ای از رفتارهای اطلاعاتی[۸] و تعامل انسان با اطلاعات[۹] ، به تنهایی زمینه‌ساز این حجم از مطالعات در دنیاست. بنابراین، کسانی که به اشتباه و به دلیل بی‌اطلاعی تصور می‌کنند، دامنه و قلمرو این رشته محدود است، چه خوب است نیم نگاهی به گسترهء مطالعات آن در ایران و جهان داشته باشند.

سومین نکتهء برجسته در این فراخوان حضور پیوندهای میان‌رشته‌ایست که بر غنای این تحقیقات افزوده است. زیرا از یک سو فرایند یادگیری موضوعی بنیادی در علوم تربیتی و روانشناسی تربیتی است؛ و از سوی دیگر بازیابی و جستجوی اطلاعات یکی از مباحث اصلی در رشتهء ماست. اکنون در این کارگاه با تلاقی این دو مبحث، بازیابی اطلاعات از منظر یادگیری مطرح می‌شود. به بیانی دیگر، پژوهشگری که به تحقیق در زمینهء بازیابی می‌پردازد، نه تنها دغدغهء طراحی سیستمی را دارد که بیشترین اطلاعات مرتبط را در کمترین زمان در اختیار کاربران قرار دهد، بلکه تلاش می‌کند کل این فرایند را فرصتی برای یادگیری بداند. در نتیجه می‌کوشد نظام بازیابی را به گونه‌ای طراحی کند که فرصتهای تازه‌ای برای یادگیری در اختیار کاربر قرار دهد. ضمن آنکه طراح سیستم بازیابی اطلاعات، محصول خود را به عنوان ابزاری برای ارتقاء یادگیری می‌بیند و کاربر سیستم را به عنوان یک یادگیرندهء فعال به رسمیت می‌شناسد. در نتیجه، طبیعتاً همهء عوامل موثر بر یادگیری را در کار خود دخیل می‌داند. به این ترتیب، بجای نگاهی ساده‌انگارانه که در آن کاربر فقط چند کلیدواژه انتخاب می‌کند و سیستم با تطبیق آن با محتوای پایگاه مدارکی را در اختیارش قرار می‌دهد، به نگاهی جامع و وسیع در این زمینه دست خواهد یافت. به این معنا که با این نگرش، کاربر یادگیرندهء فعالی[۱۰] است که نظام بازیابی اطلاعات را برای ارتقاء یادگیری به خدمت می‌گیرد.

در پایان می‌توان گفت دانشجویانی که در جستجوی موضوع‌های اصل برای پایان‌نامه هستند و از موضوعات تکراری گریزانند، با مطالعهء محورهای این کارگاه و رخدادهای مشابه می‌توانند از منظرهای تازه‌ای به مباحث رشته بنگرند. خوشبختانه فرایند تولید، اشاعه، ذخیره، سازماندهی، و استفاده از اطلاعات آنقدر مفصل، دامنه‌دار و چندوجهی است که بررسی هر یک از وجوه آن می تواند محور تحقیقی مستقل باشد. از سویی دیگر هر گاه ما بتوانیم مباحث فنی رشتهء خود را در بافت طبیعی بزرگتری ببینیم و در جستجوی پیوندهایی میان رشته‌ای باشیم، افق‌های تازه‌ای برایمان آشکار خواهد شد. نظر شما در این زمینه چیست؟

منصوریان، یزدان. «جستجو به مثابۀ یادگیری». سخن هفته لیزنا، شماره ۱۸۴. ۵ خرداد ۱۳۹۳.

[۱]Digital Information Interaction Group

[۲]School of Library, Archival and Information Studies (SLAIS)

[۳]Searching as Learning

[۴]Recall

[۵] Precision

[۶]Holistic and Contextual Approach

[۷]Information Seeking

[۸] Information Behavior

[۹] Human Information Interaction

[۱۰]Active Learner