بهترين کتابخانه دنيا کجاست؟

يزدان منصوريان، دانشیار دانشگاه خوارزمی، 4 شهريور 1389

مقدمه

به نظر شما بهترين کتابخانه دنيا چگونه جايي است؟ در يک رتبه بندي همه جانبه، چه کتابخانه اي مي تواند بيشترين امتياز را به خود اختصاص دهد؟ در واقع، يک کتابخانه بايد چگونه باشد که بتوان آن را در صدر فهرست بهترينها نشاند؟ آيا امکان چنين سنجشي در عمل، يا حداقل در نظر، وجود دارد؟ يعني مي توان چنان فهرست جامعي از معيارهاي ارزيابي تدوين کرد، که بر اساس آن بهترين کتابخانه جهان شناسايي شود؟ حتي فراتر از اين، چگونه مي توان اين بهترين بودن را به روشني تعريف و تبيين نمود؟ به راستي يک کتابخانه چگونه مي تواند بهترين باشد؟ آيا اين بهترين بودن هدفي دست يافتني است؟ آيا با جستجو در منابع نظري کتابداري و اطلاع رساني مي توان تصوير بهترين کتابخانه جهان را ترسيم کرد؟ آيا با وجود تنوع و گوناگوني کتابخانه ها، اساساً مي توان به مقايسه آنها پرداخت؟ يا بايد هر کتابخانه را با انواع مشابه آن سنجيد؟

اگر بخواهيم از اين دست پرسشها مطرح کنيم در نهايت فهرستي طولاني از پرسشهايي دشوار خواهيم داشت، که شايد نتوان حتي براي يکي از آنها پاسخي جامع و مانع يافت. بنابراين، بجاي طرح اين پرسشهاي دشوار، در اينجا به يک پرسش بسنده مي کنيم. پرسش اين است: اگر به عنوان يک کتابدار بخواهم بدانم کتابخانه من چگونه مي تواند بهترين کتابخانه دنيا، يا حداقل يکي از بهترين کتابخانه هاي دنيا، باشد بايد به چه نکاتي توجه کنم؟ به نظرم، مهمترين معيارهاي ارزيابي هر کتابخانه را مي توان در شش مقوله کلي ذيل خلاصه کرد:

1.    کيفيت و کمّيت خدماتي که کتابخانه مورد نظر ارائه مي دهد،

2.    دامنه و عمق پيوندي که براي دسترسي به منابع اطلاعاتي برقرار مي سازد،

3.    سطح و استمرار تعاملي که با کاربران خود ايجاد مي کند،

4.    رسالت و نقشي که در ارتقاء فرهنگ مطالعه در جامعه برعهده دارد،

5.    تلاش و تدبيري که براي توسعه روز افزون آن انديشيده مي شود،

6.    مهارت حرفه اي و اشتياق به خدمتي که در کتابداران آن وجود دارد،

در اينجا توضيح مختصري درباره هر يک از مقوله هاي فوق ارائه مي شود و بجاي "بهترين کتابخانه دنيا" از ترکيب "بهترين کتابخانه هاي دنيا" استفاده خواهد شد، چرا که چنين تعبيري به واقعيت نزديکتر است.

کيفيت و کميت خدمات کتابخانه

کتابخانه، درعامترين شکل خود،  نهادي اجتماعي است که با هدف خدمت رساني به جامعه ايجاد شده است. به همين دليل، نخستين معيار ارزيابي هر کتابخانه نوع و کيفيت خدماتي است که در آن ارائه مي شود. اين خدمات هر چه متنوع تر و فراگيرتر باشند، امتياز کتابخانه مورد نظر بالاتر خواهد بود. ارزيابي کلي اين خدمات نيز کار چندان دشواري نيست، چرا که ردپاي يک نظام خدمت رساني موفق در همه جاي کتابخانه به خوبي مشهود است. مثلاً، در بهترين کتابخانه هاي دنيا بيشتر کتابهاي مجموعه  بجاي آنکه در قفسه باشند، در امانتند. چرا که آثار موجود در اين کتابخانه ها بيش از آنکه براي حفاظت و نگهداري گردآوري شوند، براي استفاده کاربران فراهم آمده اند. کتابهايي هم که در امانت نيستند، اغلب از فرط استفاده کهنه و فرسوده شده اند، هر چند در کنار آنها همواره آثار تازه و جديدالانتشار نيز به چشم مي خورند. آخرين ويرايشهاي منابع مورد نياز کاربران در مجموعه اين کتابخانه ها يافت مي شود. مخزن آنها به روي همه کاربران باز است و آنان مي توانند آزادانه به مرور و تورق آثار بپردازند.

معمولاً عضويت در کتبخانه هاي خوب دنيا سريع و آسان است. کارتهاي عضويت آنها ساده و فاقد هر گونه اطلاعات اضافي است، و اغلب علاوه بر کتابخانه اي که آن را صادر کرده در مجموعه اي از کتابخانه هاي عضو يک شبکه ارتباط بين کتابخانه اي معتبر است. "امانت بين کتابخانه اي"، "خدمات تحويل مدرک"، "خدمات آگاهي رساني جاري"، و "اشاعه گزينشي اطلاعات" جزء خدمات معمول و مرسوم اين کتابخانه ها محسوب مي شود.

اين کتابخانه ها علاوه بر روزهاي عادي، معمولاً روزهاي تعطيل و پس از ساعات اداري باز هستند. رفت و آمد در آنها جريان دارد. کاربران مي آيند و مي روند و يک لحظه جريان زندگي در آنها متوقف نمي شود. دسترسي  بي واسطه به ابزار و منابع مورد نياز کاربران برايشان فراهم است. حتي وقتي کاربران در کتابخانه حضور فيزيکي ندارند، دسترسي آنان به منابع و خدمات کتابخانه قطع نمي شود. مثلاً، امکان جستجوي پيوسته (برخط) در فهرست رايانه اي اين کتابخانه ها موجود است. امکان امانت خودکار، تمديد امانت و سفارش مقاله از طريق سايت و تلفن پيش بيني شده است. اگر به اين کتابخانه ها تلفن کنيد، هميشه کسي پاسخگوي شماست. اگر هم فرد پاسخگو نتواند به شما کمک کند، حداقل شما را به کسي که مي تواند مفيد باشد ارجاع خواهد داد. اگر به نشاني پست الکترونيکي يا پست معمولي اين کتابخانه ها نامه اي ارسال کنيد، در اسرع وقت پاسخي دريافت خواهيد کرد.

 بخش مرجع اين کتابخانه ها اغلب شلوغ و پر رفت و آمد است. کتابداران مرجع آنها با منابع چاپي و الکترونيکي به خوبي آشنا هستند و بيشترين خدمات را در کمترين زمان ارائه مي دهند.  در اين کتابخانه ها انواع خدمات اطلاع رساني حضوري و غير حضوري ارائه مي شود. دستگاه هاي چاپگر و تکثير کافي وجود دارد، و تا زماني که قانون "حق مولف" براي اثري به خطر نيافتد، امکان تهيه کپي از منابع وجود دارد.  

دامنه و عمق دسترسي به منابع اطلاعاتي

بهترين کتابخانه هاي دنيا الزاماً آنهايي نيستند که بزرگترين مجموعه منابع را در اختيار دارند. بلکه کتابخانه هايي هستند که بيشترين استفاده از منابع آنها به عمل مي آيد. به سخني ديگر، ارزش يک کتابخانه به تعداد کتابهاي موجود در مخزن آن نيست، بلکه به تعداد دفعات استفاده از اين آثار است، هر چند تعدادشان محدود باشد. علاوه بر اين، در اين کتابخانه ها بيشترين امکان دسترسي به حجم گسترده اي از منابع ساير کتابخانه ها و مراکز اطلاع رساني فراهم است. به همين دليل، آنها بجاي آنکه در صدد خريد و گردآوري منابع بيشتر باشند، ابتدا در جستجوي راهکارهايي براي دسترسي به منابع خارج از کتابخانه هستند. براي تحقق اين هدف، آنها با بسياري از نهادها و سازمانهاي مرتبط با حوزه کاري خود قرادادهاي "همکاريهاي بين کتابخانه اي" و "اشتراک منابع" دارند. از امکانات رايانه اي به خوبي استفاده مي کنند، منابع "چند رسانه اي" در اختيار دارند و اين منابع را  به راحتي در اختيار کاربران قرار مي دهند.

سطح و استمرار تعامل با کاربران

کتابخانه هاي خوب دنيا به بهانه هاي مختلف با کاربران خود در ارتباطند. آنان را به شرکت در جلسات سخنراني و کارگاههاي آموزشي دعوت مي کنند. تابلوهاي اعلانات اين کتابخانه ها پر از خبرهاي تازه است. تابلوي نمايش کتابهاي تازه آنها هميشه مملو از آثار تازه است. آثار پر خواننده به کاربران معرفي مي شود. در اين کتابخانه ها جلسات نقد و بررسي آثارعلمي و ادبي برگزار مي شود، و از نويسندگان آثار موفق براي ديدار با خوانندگان دعوت مي شود. براي هر پرسش متداول از قبل بروشور و کتابچه راهنما تهيه شده است. علاوه بر اين، کتابداران اين کتابخانه ها کاربران و درخواستهاي آنان را محترم مي شمارند، با لبخند از آنان استقبال مي کنند و همواره آماده کمک به آنان هستند.

رسالت و نقش کتابخانه در ارتقاء فرهنگ مطالعه

در کتابخانه هاي خوب براي بچه ها قصه مي خوانند و به آنان کتابهاي آموزنده امانت مي دهند. جلسات منظم کتابخواني برگزار مي شود و بهترين آثار در زمينه هاي مختلف به کاربران معرفي مي شوند.  کتابدارن فهرستي از آثار جديد را در اختيار کاربران قرار مي دهند و آنان را به مطالعه و يادگيري تشويق مي کنند. در اين کتابخانه ها براي کاربران کلاسهاي آموزش استفاده از منابع اطلاعاتي و ارتقاء سواد اطلاعاتي برگزار مي شود.

تلاش و تدبيري براي توسعه روز افزون کتابخانه

کتابخانه هاي خوب پيوسته دستخوش تغيير و تحولهاي سازنده هستند. مرتب بر تنوع و گستردگي خدماتي که ارائه مي دهند مي افزايند. فضاي داخلي اين کتابخانه ها دل انگيز و آرامش بخش است. در طراحي اين فضا از نور طبيعي به خوبي استفاده شده و دماي کتابخانه هميشه معتدل و ثابت است. براي کاربراني که نيازهاي ويژه دارند، تدابير لازم در نظر گرفته شده است. مثلاً، کاربراني که دچار معلوليت حرکتي هستند از دسترسي به منابع کتابخانه محروم نخواهند بود. کتابهاي گويا براي کاربران نابينا وجود دارد. با توجه به بافت جمعيتي کاربران کتابخانه، اگر به کتابهايي به زبانهاي محلي نياز باشد، تمهيداتي براي پاسخ به اين نياز انديشيده شده است.

مهارت حرفه اي و اشتياق به خدمت در کتابداران

کتابخانه هاي موفق کتابداران متخصص و علاقه مند را به خدمت مي گيرند. کتابداراني که از کتابدار بودن خود خشنود هستند، و با خدمت رساني به کاربران حس مفيد بودن را تجربه مي کنند. آنان همچون مشاوراني مجرب به کاربران در پاسخ به نيازهاي اطلاعاتي و پرسشهايي که دارند کمک مي کنند. امور جاري اين کتابخانه ها به نحو موثري ميان کتابدارن تقسيم شده است و مشارکت در اداره امور کتابخانه کاملاً مشهود است.

سخن پاياني

 

بي ترديد اين يادداشت کوتاه نه ميخواهد و نه مي تواند تمام ويژگيهاي بهترين کتابخانه هاي دنيا را برشمرد. اما به نظر مي رسد آنچه در اينجا گفته شد اشاره اي بود به مهمترين ويژگيهاي کتابخانه هاي موفق. همانطور که مي بينيد، اغلب اين ويژگيها چندان عجيب و دور از دسترس نيست. چه بسا کتابخانه اي که شما عضو آن هستيد، يا بسياري از اين ويژگيها را دارد يا امکان دسيابي به آنها برايش ميسر باشد. به بيان ديگر، براي بهبود وضع موجود هر کتابخانه و ارتقاء جايگاه آن بيش از آنکه به منابع مالي فراوان نياز داشته باشيم، به کمي ابتکار و خلاقيت نياز داريم. البته بديهي است که هرگز نمي توان نقش  امکانات و منابع  مالي را در بهبود وضعيت کتابخانه ها ناديده گرفت. با اين حال، کتابداران فرصتهاي فراواني در اختيار دارند که مي توانند با امکانات موجود خدمات کتابخانه خود را بهبود بخشند.  به بيان ديگر، نبايد انتظار داشت که ابتدا همه امکانات لازم فراهم شود تا تحولي در وضع موجود ايجاد گردد. بلکه بايد ديد با آنچه موجود است، چگونه مي توان گامي براي بهتر شدن وضع موجود برداشت.