روش‌های پژوهش «کودک پسند»
| 
اواسط تابستان امسال ایمیلی از دکتر حسین شیخ رضایی - دبیر همایش «ادبیات کودک و مطالعات کودکی» - به دستم رسید. ایشان پیشنهاد کرده بود، مقاله‌ای دربارهء یکی از محورهای همایش آماده کنم. خوشبختانه تا برگزاری این رخداد علمی چند ماه مانده بود و این مدت فرصت خوبی برای تدوین مقاله محسوب می‌شد. با مرور محورهای موضوعی متوجه شدم تاکید اصلی متولیان کنفرانس بر «مخاطب‌شناسی» و نیازهای «مخاطبان» ادبیات کودک است. بازتاب این تاکید در مضمون کلی نیز دیده می‌شد: «ادبیات؛ کودک دیروز، کودک امروز». پرسشی که می‌توانستم در مقاله‌ام به آن پاسخ گویم این بود که: برای مطالعهء نیازها، ویژگی‌ها و بازخوردهای کودکان دربارهء آثار این حوزه چه رویکردها و روش‌های نوینی وجود دارد؟ به بیانی ساده‌تر: پژوهشگران حوزه مطالعات کودکی در تحقیقات امروز خود چه ابزار و روش‌هایی به کار می‌گیرند؟ آیا همان روش‌های متداول در سایر حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی در این زمینه کاربرد دارد؟ یا تفاوتهایی در ماهیت و چگونگی اجرا دیده می‌شود؟
با این پرسش خام و اولیه به سراغ متون رفتم و خیلی زود با سیلی از اطلاعات جذاب و مفید مواجه شدم. البته تقریباً تمام منابع به زبان انگلیسی بود و در یافتن آثار فارسی که به وجه روش‌شناختی مطالعات کودکی پرداخته باشند، توفیق چندانی نداشتم. اما در منابع انگلیسی انبوهی از اطلاعات مرتبط در دسترس بود. ده‌ها کتاب و صدها مقاله با موضوع روش‌شناختی مطالعات کودکی منتشر شده بود. کافی است با کلیدواژه‌هایی مثل Childhood Studies و Research Methods یا واژگان مرتبط جستجویی در وب و پایگاه‌های مقالات انجام دهید و شما هم شاهد این انبوهی اطلاعات باشید. دو کتاب تخصصی به قلم دکتر «مری کِلِت» در سال‌های ۲۰۰۵ و ۲۰۱۰ با عنوان «چگونه کودکان را به پژوهشگر تبدیل کنیم: راهنمایی گام به گام برای فرایند پژوهش» و «بازنگری در نقش کودکان در پژوهش: نگرش‌های جوامع معاصر» و کتاب جدید «پژوهش با کودکان: نظریه و عمل» نوشتهء دکتر «مشیل اُ ریلی» و همکارانش در دانشگاه لستر انگلستان فقط سه نمونه از کتابهای مفصل در این زمینه‌اند.
محصول بعدی این جستجو آشنایی با مراکز پژوهشی و گروه‌های آموزشی مستقل در برخی دانشگاه‌ها بود که اختصاصاً به «مطالعات کودکی» می‌پردازند. نظیر «گروه مطالعات کودکی دانشگاه راتگزر»، و «مرکز مطالعات کودکی و نوجوانی دانشگاه شفیلد». در ایران «مرکز مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز» از جملهء این مراکز است. البته گستردگی فعالیت‌های مراکز خارجی و داخلی متفاوت بود. به این معنا که گروه‌های خارجی دامنه‌ای فراتر از ادبیات کودک دارند و به وجوه جامعه‌شناختی، روان‌شناختی و تربیتی نیز توجه می‌کنند. مثلاً گروه مطالعات کودکی دانشگاه ادینبرو در صفحهء اینترنتی خود با اشاره به ماهیت میان‌رشته‌ای این موضوع اعلام کرده است: «مطالعات کودکی حوزهء مطالعاتی میان‌رشته‌ای و جذابی است که در آن دیگر کسی به کودکان به عنوان گیرندگان غیرفعال خدمات و مراقب بزرگسالان نمی‌نگرد. بلکه آنان اعضاء فعالی از جامعه هستند که در ساخت زندگی خود و دیگران مشارکت دارند. این تغییر بنیادین در نگرش به کودکان از تایید و پشتیانی «کنوانسیون (پیمان‌نامه) حقوق کودک سازمان ملل» به عنوان یکی از منشورهای حقوق بشر معتبر جهانی برخوردار است و تاکنون بیشترین حمایت را از گوشه و کنار جهان به خود جلب کرده است».
اغلب این مراکز نیز در انتشار نشریه‌ای تخصصی مشارکت دارند. نظیر «مجله اروپایی پژوهش در آموزش کودکان خردسال» و «مجلهء بین‌المللی تعامل کودک و کامپیوتر» که به ارزیابی منابع الکترونیکی مناسب کودکان اختصاص دارد. بر این اساس، دامنهء مطالعاتی که هر یک خود را مرتبط با مفهوم کودکی می‌دانند، بسیار وسیع است. اما آنچه این مطالعات را پیوند می‌دهد، باور محققانی است که برای معنابخشی و بازنمایی مفهوم «کودکی» در بافت‌های اجتماعی می‌کوشند. هر چند هر یک از منظری خاص به آن می‌نگرند.
مرور مقالات نشان می‌داد که محققان با بازنگری در چگونگی اجرای روش‌های تحقیق معمول، شیوه‌های نوینی ابداع کرده‌اند که به آن «روش‌های تحقیق کودک پسند» یا (Child CentredResearch Methods) می‌گویند. این روش‌ها نمونه‌ای از رویکردی مشارکتی تحقیق است که در آن جامعه پژوهش در کانون توجه محقق قرار دارند و مشارکت آنان سهمی اساسی در روند تحقیق ایفا می‌کند. ضمن آنکه از آنان با عنوان «نمونه مورد مطالعه» یاد نمی‌شود. بلکه آگاهی‌رسان و مولد اطلاعاتند. در یک تقسیم‌بندی کلی به این رویکرد «پژوهش مبتنی بر مشارکت‌کنندگان» یا (Participant-Centered Research Design) می‌گویند.
در تعریفی ساده می‌توان گفت هر گاه محقق بر اساس ویژگی‌های سنی، شناختی و مهارتی نمونه مورد مطالعه تغییراتی در ابزار تحقیق خود ایجاد کند و نیاز آنان را در اولویت قرار دهد از این رویکرد بهره برده است. اجازه دهید با یک مثال این موضوع را توضیح دهم. فرض کنید شما کتابدار بخش کودک در کتابخانه‌ای عمومی هستید و می‌خواهید از علائق مطالعاتی کاربران و نگرش به خدمات، آگاه شوید. بدیهی است نمی‌توانید از کودکان بخواهید برایتان پرسشنامه پر کنند. مصاحبه هم چندان کارآمد نخواهد بود. زیرا در فضای رسمی کتابخانه بعید است کودکان بتوانند با آسودگی خیال به پرسش‌های شما پاسخ دهند. در چنین شرایطی محقق باید از خلاقیت خود کمک گیرد و شیوه‌ای تازه برای گردآوری داده‌ها برگزیند. مثلاً از کودکان بخواهد در یک فعالیت گروهی مرتبط با کتابخانه شرکت کنند و در خلال این فعالیت بازتابی از نگرش آنان را بسنجد. می‌توان از آنان خواست که همزمان با بازدید از مجموعه کتابهای کودک موجود در کتابخانه دو یا سه اثر را انتخاب کنند. بعد در گفتگویی جمعی هر یک دلیل انتخاب کتابهای مورد نظرش را توضیح دهید. یا آنها را بر اساس میزان علاقه‌ای که دارد مرتب کند و دلایل این رتبه‌بندی را شرح دهد. ممکن است تصاویر این آثار برایش جذاب بوده باشد، ممکن است موضوع آن را پسندیده باشد، یا هر دلیل دیگر.
مرور منابع موجود حاکی از آن است که مطالعات مبتنی بر این رویکرد بر سه اصل اساسی استوار است: نخست آنکه کودکان دیدگاه‌ها و باروهای خودشان را دارند. آنان در این زمینه آزادند و نباید مقلد بزرگسالان باشند. اساساً در چنین رویکردی کودکان نسخهء ناقص و ناکامل بزرگسالان نیستند. بلکه شخصیتی مستقل دارند. دورهء کودکی نیز فقط مرحلهء گذار برای رسیدن به بزرگسالی نیست. بلکه دورهء مستقل و مهمی از زندگیست که ویژگی‌های خودش را دارد. دوم آنکه کودکان حق دارند دیدگاه خود را بدون هراس از پیامدهای آن بیان کنند. محقق نباید تصور کند که بچه‌ها به دلیل تجربه اندکی که دارند، نظراتشان کم اهمیت است. بلکه آنان به دلیل برخورداری از ذهنی که هنوز دچار بدیهی‌پنداری نشده، جهان را با دقت و شفافیت بیشتری می‌بینند.
سوم آنکه قادرند با همان زبان کودکانه به بیان دیدگاه‌های خود بپردازند. هر چند دایره واژگانی محدودتری از بزرگسالان دارند، اما از بیان اندیشه‌های خود ناتوان نیستند (اینارسدوتیر، ۲۰۰۵ و ۲۰۰۷). البته به شرط آنکه ما به آنان اجازه و فرصت اظهار نظر بدهیم و مهمتر از آن توانایی شنیدن و درک نظرشان را داشته باشیم. بنابراین، نباید کودکان را به ناتوانی در بیان باروهایشان متهم کنیم. اگر ما نمی‌توانیم به دنیای کودکی راه یابیم نتیجه ناکارآمدی ابزار و روش‌ها ما برای رسیدن به فهمی همدلانه است.
از سویی دیگر این پیش‌فرض‌ها مبتنی بر مادهء ۱۲ و ۱۳ «پیمان‌نامه حقوق کودک» است. ترجمه فارسی این پیمان‌نامه در سایت «بنیاد کودک» وجود دارد. در مادهء ۱۲ می‌خوانیم: «كشورهای طرف پیمان‌نامه تضمین می‌کنند که كودكان قادرند دیدگاه‌ها و نظرات خود را داشته باشند و این حق را دارند که این عقاید را درباره تمام موضوعاتی كه به آنان مربوط می‌شود آزادانه ابراز کنند. در بخشی از مادهء ۱۳ نیز آمده است: «کودکان حق آزادی بیان دارند و این حق شامل آزادی برای جستجو و دریافت اطلاعات است».
حال با این پیش‌فرض‌ها محقق باید به کودکان اجازهء مشارکت فعالانه در تحقیق بدهد. اهمیت مشارکت فعال کودکان در تحقیقات این حوزه به حدی است که در متون جدید بجای «تحقیق دربارهء کودکان» (Research about Children) از «تحقیق با کودکان» (Researchwith Children) یاد می‌شود. در نتیجه نوع گردآوری و تحلیل داده‌ها باید به گونه‌ای باشد که کودکان در تمام مراحل تحقق مشارکت داشته باشند. نمونه‌های این فعالیت‌های خلاقانه در آثار متعدد مطرح شده که به گزیده‌ای از آنها در مقاله‌ای که در همایش «ادبیات کودک و مطالعات کودکی» ارائه کردم استناد شده است (منصوریان، ۱۳۹۳). در اینجا فقط به فهرست روش‌ها اشاره می‌کنم و علاقه‌مندان می‌توانند توضیحات تکمیلی را در متن کامل مقاله که به زودی توسط «شواری کتاب کودک» منتشر می‌شود، بخوانند. البته پیش از آن نیز می‌توانید با ارسال ایمیل برای اینجانب نسخه پیش از انتشار آن را در اختیار داشته باشید.
۱.مصاحبه همراه با روش‌های ترسیمی (Interview and Projective Techniques)
۲.بحث گروهی (Group Discussion)
۳.دفتر خاطرات تصویری (Photo Diaries)
۴.دفتر خاطرات صوتی (Audio Diaries)
۵.پرسشنامه همراه با مصاحبه انفرادی (Questionnaire and Individual Interview)
۶. طراحی آگهی تبلیغاتی تخیلی (Imaginary Advertisement Design)
۷.مشاهدهء مشارکتی (Participatory Observation)
۸.طراحی وظایف مشخص (Task Centered Activities)
۹.گفتگوی هدفمند دربارهء وظیفه‌ای مشخص (Discussion for Aided Tasks)
۱۰.تحلیل محتوای نامه‌های کودکان (Letter Content Analysis)
سخن پایانی
محققانی که در مطالعات کودکی مشارکت دارند، باید پیش از گردآوری و تحلیل داده‌ها حداقل به هفت نکته توجه کنند:
۱.نباید انتظار داشته باشیم با ابزار متداول – مثل پرسشنامه - داده‌های مناسبی در این تحقیقات به دست آوریم. بلکه باید شیوه‌های خلاقانه‌ای طراحی کنیم که متناسب با ویژگی‌های جامعه مورد مطالعه باشد.
۲.کودکان نظرات و دیدگاه‌های مستقلی دارند که الزاماً نباید منطبق با معیارهای بزرگسالان باشد.
۳.کودکان حق دارند، نظرشان را آزادانه اعلام کنند و نباید به دلیل نگرانی از پیامدهای احتمالی دچار «خود سانسوری» شوند.
۴.کودکان در بیان باورها و نظراتشان کاملاً توانا هستند. به شرط آنکه ما حوصله و شهامت شنیدن سخنشان را داشته باشیم.
۵.کودکانی که در تحقیق شرکت می‌کند باید علاوه بر رضایت والدین، خودشان نیز داوطلب مشارکت در تحقیق باشند.
۶.اگر بخواهیم به «فهم همدلانه» از دنیای کودکی برسیم، باید بجای «تحقیق درباره کودکان» به «تحقیق با کودکان» بپردازیم.
۷.همه اصول محرمانگی داده‌ها و حفاظت از حریم خصوصی افراد برای تحقیقات کودکان نیز صادق است و محقق باید به آنها متعهد باشد. بنابراین، هیچ تحقیقی نباید به دنیای کودکی آسیب بزند و روح لطیف کودکان را مخدوش سازد.
منابع
منصوریان، یزدان (۱۳۹۳) پژواک صدای کودکان در پژوهش‌های کیفی حوزهء ادبیات کودک. ارائه شده در نخستین همایش دو سالانهء «ادبیات کودک و مطالعات کودکی»، تهران: شواری کتاب کودک، اول آبان ۱۳۹۳.
Einarsdóttir, J (۲۰۰۵). Playschool in pictures: Children’s photographs as a research method. Early Child Development and Care, Vol. ۱۷۵, No. ۶, pp. ۵۲۳-۵۴۱.
Einarsdóttir, J (۲۰۰۷). Research with children: Methodological and ethical challenges. European Early Childhood Education Research Journal, Vol. ۱۵, No. ۲, pp. ۱۹۷-۲۱۲.
Kellett, M. (۲۰۰۵) How to Develop Children as Researchers: a step by step guide to the research process, London: Sage.
Kellett, M. (۲۰۱۰) Rethinking Children and Research: Attitudes in contemporary society, London: Continuum.
O'Reilly, M., Ronzoni, P. and Dogra, N. (۲۰۱۳) Research with Children: Theory and Practice. London: SAGE Publications.
United Nations (۱۹۸۹) United Nations Convention on the Rights of the Child, Geneva: Office of the High Commissioner for Human Rights.
منصوریان، یزدان. «روش‌های پژوهش «کودک پسند»»سخن هفته لیزنا، شماره ۲۱۵. ۸ دی ۱۳۹۳.