همایش «کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی دانشگاه‌‌های علوم پزشکی»- که با مضمون «آسیب‌شناسی و آسیب‌زدایی جریان اطلاعات» ۲۷ و ۲۸ آبان در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی برگزار شد - فرصتی بود برای توجه بیشتر به ویژگی‌های منحصر به فرد جریان اطلاعات پزشکی که مسیر اطلاع‌جویی و اطلاع‌رسانی را در این حوزه از سایر موضوعات متمایز می‌سازد. برای تبیین این ویژگی‌ها اجازه دهید ابتدا از منظری کلی و با طبقه‌بندی کاربران منابع پزشکی به این بحث بنگریم.

مهمترین کاربران اطلاعات پزشکی سه گروهند: نخست متخصصان حوزه بهداشت و سلامت که برای آموزش، پژوهش و درمان به این منابع نیاز دارند. گروه دوم بیماران و اعضاء خانواده آنان که در زمان مواجه با مشکلات جسمی و روحی به این اطلاعات مراجعه می‌کنند. سومین گروه عموم مردمند که معمولاً به عنوان دانش عمومی و به دلایل مختلف ممکن است در صدد دستیابی به اطلاعات پزشکی باشند. مثلاً با شیوع یک بیماری در دنیا کنجکاو می‌شوند از علائم و عوارض آن آگاهی یابند.

بدیهی است که «اهمیت» و «فوریت» این اطلاعات برای این سه گروه یکسان نیست. سطح و میزان دانش پزشکی آنان نیز بسیار متفاوت است. در نتیجه شیوه‌های جستجو و بهره‌مندی آنان از منابع نیز همسان نخواهد بود. در نتیجه کل فرایند برای آنان کاملاً متفاوت است. مثلاً تنها تفاوت در میزان اهمیت فقره خاصی از اطلاعات پزشکی تمام فرایند اطلاع‌جویی و واکنش کاربر را به شکلی بنیادین دگرگون خواهد ساخت. بنابراین، اطلاع‌جویی پزشکی برای هر کاربر در شرایط خاصی که دارد تجربه‌ای منحصر به فرد است که رسیدن به فهمی عمیق و دقیق آن، نیازمند نگاهی «پدیدارشناختی» است. زیرا در روش پدیدارشناسی (Phenomenology) محقق تلاش می‌کند تجربهء زیسته (Lived Experiences) افراد را از منظر نگاه آنان و نوع فهمی که در آن زمینه دارند عمیقاً بشناسد و درک کند. قبلاً در یادداشتی مستقل با عنوان «بازتاب تجربه‌های زیسته در پژوهش» به این موضوع پرداخته‌ام که نیازی به تکرار آن نیست. فقط به ذکر مثالی دربارهء مسائل پزشکی بسنده می‌کنم:

فرض کنید مرد میان‌سالی با شغلی نه چندان پردرآمد - که در تامین مخارج زندگی و تحصیل فرزندانش با مشکل مواجه است - پدر یا مادر سالمند و بیمارش را برای درمان نزد پزشکی حاذق برده و برای نخستین بار نام بیماری نادری را از زبان پزشک معالج می‌شنود. بیماری صعب‌العلاجی که هزینه و طول درمان آن نیز زیاد است. در نتیجه در موقعیت دشواری برای تصمیم‌گیری قرار می‌گیرد. سپس در صدد یافتن جزئیاتی دربارهء این بیماری بر می‌آید. اگر به اینترنت دسترسی داشته باشند و چگونگی جستجو در آن را بداند، احتمالاً سایت‌های پزشکی یکی از نخستین گزینه‌ها برای اطلاع‌جویی او خواهد بود. اما موقعیت خطیری که در آن قرار گرفته بر شیوهء جستجو و چگونگی معنابخشی به اطلاعات اثر می‌گذارد. زیرا نگرانی از عواقب ابتلاء به این بیماری و سایر شرایطی که با آن مواجه است مسیر جستجوی اطلاعات را تحت تاثیر قرار خواهد داد. عوامل دیگر از جمله استطاعت مالی خانواده برای درمان، وخامت حال بیمار، میزان دلبستگیبه والدین، و بسیاری متغیرهای فرهنگی و اجتماعی دیگر بر این جریان موثرند. تازه این اثرات نخستین عامل، یعنی «اهمیت» است. حال اگر عوامل دیگر از جمله «فوریت» را به آن اضافه کنیم، باز هم مسیر اطلاع‌جویی متحول خواهد شد. بنابراین، نمی‌توان این فرایند را فارغ از عوامل زمینه‌ای (Contextual Elements) و چگونگی معنابخشی (Sense Making) افراد بررسی کرد.

سپس نوبت به میزان آگاهی افراد از مسائل پزشکی می‌رسد، که بر نوع مواجه با اطلاعات پزشکی تاثیر دارد. فردی - مثل نویسنده این یادداشت - که بهره‌ای از علم پزشکی ندارد، نمی‌تواند تحلیل و تفسیر درستی از اطلاعات پزشکی داشته باشد. بنابراین، بسته به میزان «سواد اطلاعاتی» و «سواد پزشکی» افراد چگونگی جستجو و استفاده از منابع متفاوت خواهد بود. حال اگر مروری بر تحقیقات انجام شده در این موضوع داشته باشیم، بحث کمی روشن‌تر خواهد شد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد:

۱.نوع جستجوی اطلاعات پزشکی معمولاً هدفمند بوده و کاربران کمتر از تورق «Browsing» استفاده می‌شود. مثلاً پروفسور دیوید نیکلاس و همکارانش در مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۳ دریافتند ۹۷ درصد جستجوهای آنلاین پزشکی هدفمند است. تحقیقات پیشین نیز با آماری بالای ۹۰ درصد همین را تایید می‌کرد. این در حالی است که در بسیاری از موضوعات دیگر تورق اولویت دارد. اما زمانی که نیاز به اطلاعات پزشکی باشد بیشتر جستجوها هدفمند است. مثلاً با نام یک بیماری، نام یک دارو، یا جستجو بر اساس علائم بیماری.

۲.علائم بیماری و شیوه‌های درمان دو مقولهء اصلی در اطلاع‌جویی پزشکی است.

۳.کاربر نهایی بسیاری از اطلاعات پزشکی همان فردی نیست که آن را در اینترنت جستجو می‌کند. به این معنا که در بسیاری از موارد ما در جستجوی اطلاعاتی برای اعضاء خانواده یا دوستان خود هستیم. گاهی نیز ممکن است پس از دستیابی به منابع مفید بنا به دلایل مختلف بجای آنکه این اطلاعات را در اختیار کاربر نهایی قرار دهیم، ترجیح می‌دهیم پنهانش کنیم. مثلاً اگر یکی از اعضاء خانواده به بیماری صعب‌العلاجی مبتلاست و فرزند یا همسرش نگران است با افشای آنچه از جستجوی خود یافته، بر تشویق و نگرانی بیمار بیافزاید. در نتیجه اطلاعات موجود را از او مخفی می‌کند.

۴.بیماران امروز پزشک را تنها منبع اطلاعات پزشکی نمی‌دانند و به منابع دیگر، بویژه منابع آنلاین، مراجعه می‌کنند. اما میزان اعتماد آنان به این آثار و البته میزان اعتبار منابعمتفاوت است که هر یکبحث مستقل و مفصلی است. اما در اینکه همچون گذشته پزشک تنها منبع ما برای اطلاعات پزشکی نیست تردیدی وجود ندارد. زمان مراجعه ما به منابع پزشکی نیز گاه پیش از مراجعه به پزشک، و گاه پس از مراجعه به اوست. در هر دو شکل، گاه بیمار – یا همراهش– با داده‌های متناقضی مواجه  و دچار سردگمی خواهد شد. نمی‌داند به پزشک معالج اعتماد کند، یا به منبعی که خوانده است. واکنش جامعه پزشکی نیز به این موضوع می‌تواند موضوع پژوهشی مستقل باشد. گاه آگاهی بیمار مایه خوشحالی پزشک است. زیرا به تشخیص بیماری و درمان کمک می‌کند و پزشک نیازی ندارد اطلاعات اولیه را در اختیار بیمار قرار دهد، زیرا او به میزان کافی اطلاع دارد. اما گاه آگاهی کاذب بیمار باعث دردسر پزشک خواهد شد. مصرف خودسرانهء دارو و بی‌توجهی به توصیه پزشک از جمله پیامدهای این آگاهی ناقص و ناکامل است.

۵.زنان بیش از مردان در جستجوی اطلاعات پزشکی در وب هستند. دلایل متعددی در این زمینه وجود دارد. نخست آنکه معمولاً زنان بیش از مردان در مراقبت از بیماران مشارکت دارند. در نتیجه آنان بیش از مردان به این منابع نیاز خواهند داشت. شاید دلیل دیگر این باشدکه معمولاً زنان بیش از مردان به سلامت خود و اعضاء خانواده اهمیت می‌دهند. البته داوری در این زمینه نیاز به تحقیق مستقل دارد و آنچه گفته شده در حد فرضیه‌های اثبات نشده است. آنچه مطالعات گذشته نشان می‌دهد این است که سهم زنان در جستجوی منابع پزشکی بیش از مردان است. (مارتن و چو، ۲۰۱۱)

۶.سهم اطلاع‌جویی پزشکی در کشورهای مختلف متفاوت است. مثلاً در کانادا پنج گروه از وب‌سایت‌ها شامل سایت‌های مرتبط با بیماری‌ها، پیشگیری و درمان، تغذیه، داروها، ورزش و گروه‌های حامی بیماران بیشترین مراجعه را دارند.

۷.به رغم همهء نگرانی‌ها از میزان اعتبار به اطلاعات پزشکی موجود در وب، حدود ۷۰ درصد کاربران به این منابع اعتماد دارند و بیش از ۸۰ درصد آنان، از اطلاعات پزشکی آنلاین استفاده می‌کنند. به دلیل فقدان نظارت کافی بر تولید اطلاعات پزشکی، نگرانی از پیامدهای استفاده از منابع نامعتبر رو به افزایش است. مهمترین روش برای کاستن از این نگرانی آموزش گستردهء سواد اطلاعاتی در مردم است.

۸.همبستگی مثبتی میان میزان تحصیلات کاربران و استفاده آنان از اطلاعات پزشکی آنلاین وجود دارد. به این معنا که افراد با تحصیلات دانشگاهی بیشتر به این منابع مراجعه میکنند.

این یافته‌ها گزیده‌ای از دستاوردهای مطالعات کمّی دربارهء اطلاع‌جویی پزشکی است که بررسی دقیقتر هر یک نیازمند مطالعات کیفی است. تجربهء زیستهء کاربران منابع پزشکی منبع اصلی برای تحقیق کیفی در این زمینه است. اتفاقاً مرورهای سیستماتیک نیز نشان می‌دهد که تا امروز سهم اصلی با تحقیقات کمّی بوده و اکنون زمان آن رسیده است که به وجوه کیفی موضوع بپردازیم. مثلاً در سال ۲۰۱۱ آنکر و همکارانش در دانشگاه نیویورک مروری جامع دربارهء روش‌های مورد استفاده برای ارزیابیاطلاع‌جویی پزشکی انجام دادند. نتیجه نشان داد که بین سال‌های ۱۹۷۸ تا ۲۰۱۰ حدود ۶۴۸ مقاله در این زمینه منتشر شده است که آنان نمونه‌ای متشکل از ۱۲۹ مقاله را در این مجموعه برای بررسی سیستماتیک برگزیدند. نتیجه این ارزیابیحاکی از آن بود که اغلب مطالعات انجام شده به روش کمّی بوده و روش‌های کیفی مغفول مانده است.

سخن پایانی

دانشجویانی که علاقه‌مند به تحقیق دربارهء اطلاع‌جویی پزشکی هستند، می‌توانند با استفاده از روش‌های کیفی، از جمله پدیدارشناسی و نظریهء زمینه‌ای، به فهمی همدلانه با کاربران منابع پزشکی برسند و از این رهگذر دانش موجود در این حوزه را ارتقاء بخشند. تجربه نشان داده است که روش‌های کمّی،  نظیر پیمایش، نمی‌توانند ما را به شناخت عمیقی در این مبحث برسانند. زیرا در روشی مثل پیمایش محقق نمی‌تواند تجربهء زیستهء افراد را از پدیدهء مورد مطالعه تحلیل کند. به سخنی دیگر، نمی‌توان انتظار داشت پزشکان یا بیمارانی که از منابع پزشکی استفاده می‌کنند با تکمیل یک پرسشنامه با چند پرسش‌ بسته تصویر روشنی از تجربه زیسته خود از تعامل با این منابع در اختیار ما قرار دهند. بنابراین، زمان آن رسیده است که محققان علم اطلاعات و دانش‌شناسی عزم خود را جزم کنند تا به کمک روش‌های کیفی در مطالعات حوزهء اطلاع‌جویی به فهمی همدلانه با کاربران منابع برسند.ضمناً شما هم اگر تجربه‌ای از اطلاع‌جویی پزشکی و جستجو در سایتها و منابع این حوزه دارید، لطفاً در بخش نظر خواهی بنویسید تا نمونه‌هایی واقعی از تعامل کاربران با این منابع در اختیار سایر خوانندگان قرار گیرد.

منابع

Anker, A., Reinhart, A., Feeley, T. (۲۰۱۱) Health information seeking: A review of measures and methods.Patient Education and Counseling, Vol. ۸۲, pp. ۳۴۶-۳۵۴.

Marton, C. and Choo, C. (۲۰۱۱) A review of theoretical models of health information seeking on the web. Journal of Documentation, Vol. ۶۸, No. ۳, pp. ۳۳۰-۳۵۲.

Nicholas, D., Huntington, P., Gunter, B., Russell, C. and Withey, R. (۲۰۰۳) The British and their use of the web for health information and advice: A survey. Aslib Proceeding, Vol. ۵۵ No. ۵-۶, pp. ۲۶۱-۲۷۶.

 منصوریان، یزدان. «پدیدارشناسی اطلاع‌جویی پزشکی». سخن هفته لیزنا، شماره ۲۱۸. ۲۹ دی ۱۳۹۳.