تفاوت «تحدید» با «تهدید» در تحقیق: مرز محدوده و محدودیت در پژوهش

یزدان منصوریان

درآمد

هر طرح پژوهشی دامنه و عمقی مشخص دارد، به بررسی مسئله‌ای خاص می‌پردازد، و به پرسش‌هایی معین پاسخ می‌دهد. هر چه این دامنه خاص‌تر باشد و نوع مسئله مورد بررسی و پرسش‌های آن با دقت بیشتری تبیین شود، پژوهش مورد نظر از اعتبار بیشتری برخوردار خواهد بود. از سویی دیگر هر طرح پژوهشی در محیطی واقعی انجام می‌شود و محقق ناگزیر است نگاهی واقع‌بینانه به روند کار خود داشته باشد. زمان و توان محققان در اجرای طرحهای پژوهشی محدود است و نمی‌توان انتظار داشت آنان فارغ از واقعیت‌های زندگی در فضایی رویایی و خیالی به مطالعه بپردازند.

به این ترتیب هر پژوهشگر در ابتدا مرز مطالعه خود را با دقت مشخص می‌سازد تا بتواند همه وجوه مورد نظر را در آن بررسی کند. مرزی که او تعیین می‌کند از جنس «محدوده» یا Research Limits است که به آن دامنه تحقیق با Research Scope هم گفته می‌شود. در واقع تعیین چارچوب تحقیق نوعی «تحدید» است که به انواع آن در ادامه اشاره خواهد شد. اما در خلال تحقیق و بسته به محیطی که پدیده مورد بررسی در آن قرار دارد، محقق با مسائل و مشکلاتی مواجه خواهد شد که از جنس «محدودیت‌های پژوهش» یا Research Limitations است. در نتیجه بخش نخست ریشه در ماهیت درونی تحقیق دارد که با خواست پژوهشگر انجام می‌شود و مطلوب است. در مقابل محدودیتهای موجود ناشی از واقعیتهایی است که بافت و بستر پژوهش Research Context را احاطه کرده و نامطلوب است و نوعی «تهدید» به شمار می‌آید. یادداشت حاضر انواع تحدید و تهدید را در 10 مقوله معرفی می‌کند و به جنبه‌های مثبت و منفی هر یک می‌پردازد.

1. محدوده و محدودیت موضوعی: نخستین مقوله در این فهرست محدوده و محدودیت موضوعی است. پژوهشگر برای رسیدن به نتیجه مطلوب باید دامنه موضوعی کارش را مشخص سازد. بدیهی است که به دلیل گستردگی موضوع‌های مختلف پرداختن به همه وجوه مسائل در یک مطالعه میسر نیست. مثلاً اگر محققی در زمینه پیوند مسائل جامعه‌شناختی با حفاظت از محیط زیست تحقیق می‌کند، باید دقیقاً دامنه موضوعی آن را تعریف کند. به این معنا که از میان مسائل جامعه‌شناختی به چه موضوع و مسئله‌ای خواهد پرداخت و از میان مسائل زیست محیطی به چه مسئله‌ای توجه خواهد کرد. هر چه این مرزها مشخص‌تر باشد دقت تحقیق بیشتر خواهد بود. مثلاً رابطه میان فرهنگ رفت‌ و آمد در یک شهر و نوع وسایل نقلیه‌ای که مردم برای تردد استفاده می‌کنند با میزان آلودگی هوا می‌تواند مثالی در این زمینه باشد. به این ترتیب پژوهشگر در ابتدای تحقیق می‌داند که به بررسی چه مفاهیم و مولفه‌هایی در این مطالعه خواهد پرداخت. اما در کنار این محدوده او با محدودیتهای موضوعی نیز مواجه خواهد شد. مثلاً بین رشته‌ای بودن این مسئله با نوعی ناهمخوانی میان دو حوزه مطالعات زیست‌محیطی و جامعه‌شناختی همراه خواهد بود. زیرا محققان این دو رشته نگرش‌ها و دیدگاههای متفاوتی در بررسی مسائل علمی دارند و نمی‌توان انتظار داشت پیوند میان این دو حوزه به راحتی صورت پذیرد.
2. محدوده و محدودیت زمانی: زمان در تحقیق حداقل از دو جهت اهمیت دارد. یکی اینکه محقق برای انجام هر مطالعه مستقل چقدر وقت در اختیار دارد و دوم اینکه برای بررسی پیشینه موضوع چه دامنه زمانی را در نظر گرفته است. در هر دو شکل عنصر زمان نقشی کلیدی دارد. بدیهی است که زمان مورد نیاز برای انجام هر تحقیق باید معقول و منطقی باشد. در غیر این صورت تحقیق مورد نظر از هزینه - سودمندی مطلوبی برخوردار نخواهد بود. از سوی دیگر مشکلاتی که محقق را از هر سو احاطه می‌کند محدودیتی زمانی برایش ایجاد خواهد کرد. به این ترتیب او در بخشهایی از کارش دچار عجله و شتابزدگی خواهد شد که این شتاب ناخواسته بر نتایج تحقیقش اثری منفی خواهد داشت.
3. محدوده و محدودیت مکانی: بسته به موضوع و نوع مطالعه دامنه جغرافیایی هر پژوهش باید محدود و مشخص باشد. مثلاً در تحقیقی پیمایشی که به بررسی نگرش کتابداران درباره منزلت اجتماعی این حرفه می‌پردازد، این محدوده می‌تواند شهری، استانی یا ملی باشد. به این ترتیب پژوهشگر باید دامنه جغرافیایی کارش را مشخص سازد. در کنار این دامنه محدودیتهایی نیز در این زمینه وجود دارند. مثلاً ممکن است پژوهشگری تمایل به انجام این تحقیق در سطح ملی داشته باشد، اما به هر دلیل این فرصت برایش فراهم نشود.
4. محدوده و محدودیت ابزاری: ابزار پژوهش در مطالعات مختلف بسیار متنوع و گوناگون است. در علوم پایه - مثل شیمی و فیزیک -  تجهیزات آزمایشگاه نقش مهمی در اعتبار و دقت مطالعات دارند و انتخاب مناسبترین ابزار نقش ویژه‌ای در این زمینه خواهد داشت. اما در درون هر ابزار نیز محدودیتهایی وجود دارد که میزان عملکرد آن را مشخص خواهد کرد. مثلاً نمی‌توان انتظار داشت با ترازویی که دقت سنجش آن گرم است، وزن ماده‌ای در حد میلی گرم سنجیده شود. در علوم اجتماعی نیز نمی‌توان انتظار داشت نگرش و دیدگاه‌های افراد با کمک پرسشنامه‌ای با چند پرسش بسته به خوبی سنجیده شود. تمام مباحث مربوط به روایی و پایایی تحقیق در این مقوله می‌گنجد که توضیح آن مفصل است و ان شاءالله دریادداشت مستقل دیگری به آن خواهم پرداخت.
5. محدوده و محدودیت زبانی: نقش زبان در تحقیق از وجوه مختلف قابل بررسی است. مهارت زبانی محقق در برقراری ارتباط، مهارت نگارشی او در تدوین گزارش و مهارت زبان خارجی در استفاده از منابع به زبان خارجی فقط سه وجه از وجوه اصلی این مسئله مهم است. بدیهی است که محقق باید در مطالعه خود دامنه زبانی کارش را مشخص کند. آیا فقط می‌خواهد منابع فارسی را بررسی کند یا منابع انگلیسی نیز برایش اهمیت دارد؟ پاسخ به این پرسش محدوده کارش را از نظر زبانی مشخص می‌سازد. اما پرسش دیگری نیز مطرح است. آیا محقق امکان استفاده از منابع خارجی را دارد؟ آیا این منابع در اختیارش قرار دارند و مواردی این دست که در این مقوله قرار دارند.
6. محدوده و محدودیت روش شناختی: هیچ تحقیقی بی‌نیاز از روش تحقیق نیست. انتخاب نوع روش جزئی از فرایند تحدید در تحقیق است. گزینش بهترین روش که متناسب با مسئله مورد بررسی و پرسشهای تحقیق باشد خود یکی از اجزاء محدوده تحقیق است. هرچند پژوهشگر با انتخاب هر روش امکاناتی در اختیار خواهد داشت، در مقابل امکاناتی را از دست خواهد داد. مثلاً وقتی او تصمیم می‌گیرد از رویکرد کیفی استفاده کند، امکان پاسخ به بسیاری از پرسش‌هایی که ناظر بر چه‌قدر و چه میزان است را نخواهد داشت. در چنین شرایطی توصیه می‌شود با کمک رویکرد ترکیبی یا آمیخته Mixed Method در یک تحقیق واحد همزمان از چند روش استفاده شود تا هر روش کاستی‌های روش دیگر را جبران کند.
7. محدوده و محدودیت تحلیلی: داده‌های گردآمده در هر تحقیق فقط زمانی قابل استفاده خواهند بود که به دقت توصیف و تحلیل شوند. چگونگی این توصیف و تحلیل نیز از مهارتهای مورد نیاز محقق است و انتخاب بهترین روش برای تحلیل داده‌ها بخشی از محدوده تحقیق است. اما انتخاب هر روش محدودیتهایی نیز به همراه خواهد داشت. مثلاً وقتی تحلیل داده‌ها فقط بر اساس روش‌های آماری انجام شود، امکان تحلیل داده‌های غیر کمی وجود ندارد. بنابراین لازم است در صورت نیاز داده‌های گردآمده به شکلهای مختلف تحلیل شوند تا شناخت بیشتری از پدیده مورد بررسی حاصل شود.
8. محدوده و محدودیت فرهنگی و اجتماعی: مطالعات مختلف بویژه در علوم انسانی و اجتماعی در بافت و بستر اجتماعی Social and Cultural Context مشخصی انجام می‌شوند. انتخاب این بافت بخشی از محدوده تحقیق است. مثلاً محققی که تصمیم می‌گیرد مسائل و مشکلات خانوادگی و اجتماعی زنان و مردان سالمند را در جوامع روستایی بررسی کند، بدیهی است که دامنه کار خود را به زندگی سالمندان در بافت روستایی محدود کرده است، اما این محدوده با محدودیتهایی نیز همراه است. مثلاً ممکن است به هر دلیل بخشی از جامعه مورد مطالعه تمایلی به همکاری با محقق نداشته باشند و اطلاعات مورد نیاز را در اختیار او قرار ندهند.
9. محدوده و محدودیت انتشاراتی: این مقوله نیز در سطوح مختلف قابل بررسی است. در یک سطح میزان دسترسی محقق به انواع خاصی از انتشارات هم بخشی از تحدید در تحقیق است و هم می‌تواند نوعی تهدید تلقی شود. به این معنا که وقتی محقق به هر دلیل  تصمیم می‌گیرد فقط نوعی خاصی از منابع – مثلاً مقالات پژوهشی – را در بررسی پیشینه تحقیق خود لحاظ کند در واقع نوعی دامنه انتشاراتی برای کارش قائل شده است. در مقابل اگر او به هر دلیل به بخشی از انتشارات مورد نیازش دسترسی نداشته باشد دچار محدودیت در این زمینه است. مثلاً فقدان دسترسی به برخی از پایگاههای علمی محدودیتی معمول و مرسوم برای محققان ماست.
10. محدوده و محدودیت مالی و اقتصادی: بدیهی است که برای انجام هر تحقیق باید توجیه اقتصادی نیز وجود داشته باشد. به این معنا که نمی‌توان انتظار داشت هزینه‌ای بیش از میزان مورد نیاز برای هر تحقیق صرف شود. بنابراین، محققان معمولاً در ابتدای هر پروژه بودجه‌ای مشخص پیش‌بینی می‌کنند که بخشی از محدوده تحقیق است. اما هرگاه به هر دلیل محقق با کمبود منابع مالی مواجه شود، به نحوی که این کمبود او را از استمرار مطالعه باز دارد، عملاً نوعی محدودیت مالی در تحقیق رخ داده است.

سخن پایانی

محدوده و محدودیت دو عنصر ناگزیر در تحقیقند. با این تفاوت که عنصر نخست برای روایی و پایایی تحقیق لازم و ضروری است و آگاهانه انتخاب می‌شود ولی عنصر دوم نامطلوب و ناخواسته است. نکته مهم این است که محدوده نباید آنقدر گسترده انتخاب شود که امکان رسیدن به شناخت کافی از پدیده مورد بررسی وجود نداشته باشد، و نه آنقدر محدود که وجوه مهمی از پدیده مورد بررسی فراموش شود. محدودیت‌ها نیز نباید آنقدر فراوان باشد که عملاً نتایج مطالعه را مخدوش کند. مثلاً پژوهشگر نمی‌تواند 300 پرسشنامه برای جامعه پژوهش ارسال کند و تحلیل خود را فقط بر 30 پرسشنامه تکمیل شده انجام دهد و 270 مورد بی‌پاسخ را جزء محدودیت تحقیق معرفی کند. در چنین شرایطی محدودیت موجود فراتر از حد مورد انتظار است و نمی‌توان آن را نادیده گرفت. مشکل دیگر در این زمینه جابجایی محدوده و محدودیت در تحقیق است. مثلاً پژوهشگری که به بررسی میزان مطالعه غیردرسی دختران دانش‌آموز پرداخته است، نباید نبود توجه به این موضوع در مدارس پسرانه را جزء محدودیت تحقیق معرفی کند. بلکه برعکس محدود کردن جامعه مورد مطالعه می‌تواند تصمیمی باشد که برای افزایش دقت بررسی لازم است. در بسیاری از جلسه‌های دفاع از پایان‌نامه کارشناسی ارشد و دکتری شاهد بوده‌ام که دانشجو به دلیل نپرداختن به وجه مشخصی از موضوع مورد بررسی مورد پرسش یا حتی سرزنش هیئت داوران قرار گرفته است. در حالی که در بسیاری از این موارد آنچه دانشجو به آن نپرداخته خارج از محدوده کارش بوده و اشکالی روش شناختی برای آن مطالعه محسوب نمی‌شود. اما به دلیل ناآشنایی با تفاوت دو مفهوم محدوده و محدودیت امکان دفاع از خود را نداشته است. امید است یادداشت حاضر بتواند گام کوچکی در تبیین این دو مقوله باشد.